NRC liep mee met de Watermonster Brigade

Plons! Een hark, vastgemaakt aan een oranje touw, verdwijnt in de Utrechtse Singel. Het blauwe uiteinde is snel opgeslokt door het troebele water. Het zicht strekt slechts iets verder dan een halve meter. Als de hark naar boven wordt gehaald, hangt er één miezerig waterplantje aan. Een duistere voorbode. Zonder licht geen waterplanten. Zonder planten geen zuurstof. En zonder zuurstof geen leven. Onder water is het dodelijk stil.

Het gaat slecht met de Nederlandse waterkwaliteit. Zo slecht, dat Nederland helemaal onderaan staat op de Europese ranglijst. Slechts 1 procent van het water kreeg het label ‘goed’ in 2019.

In 2027 moet Nederland voldoen aan de Kaderrichtlijn Water (KRW), een verzameling Europese doelstellingen voor de ecologische en chemische waardes van watersystemen. Op het huidige tempo is dat doel nog lang niet in zicht, waarschuwen experts. Terwijl volgens de richtlijn de waterkwaliteit niet mag verslechteren, is dat in Nederland bij ruim 60 procent van de wateren wel gebeurd, bleek eerder deze week uit data-onderzoek van NRC.

De Europese richtlijnen golden oorspronkelijk voor 2015, maar zijn destijds, op verzoek van Nederland, uitgesteld tot 2027. Als het Nederlandse water dan nog steeds niet aan de kwaliteitseisen voldoet, dan kan de EU dwingende maatregelen en boetes opleggen. Projecten kunnen worden stilgelegd, bouwvergunningen ingetrokken en dwangsommen kunnen oplopen tot 300.000 euro per dag.

Voor de Europese doelstellingen wordt structureel het water in zo’n 750 grote meren en rivieren gemeten. Hoe het zit met de kwaliteit van het water in kleinere sloten en singels, grachten en geulen, vennen en vijvers, is lastiger te achterhalen.

Dat was een van de redenen om ‘burgerwetenschappers’ in te schakelen. Dit jaar is voor de vierde keer ‘Vang de Watermonsters’ van start gegaan, een samenwerking tussen onder andere milieuorganisatie Natuur & Milieu en het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW). Met de slagzin ‘Nomineer een sloot’ vroeg Natuur & Milieu mensen om sloten aan te wijzen die de burgerwetenschappers kunnen onderzoeken. Inmiddels zijn bijna drieduizend kleine waterlichamen genomineerd: van een meertje langs de Limburgse grens met Duitsland tot een plas in het midden van Ameland. Meer dan 850 vrijwilligers meten deze zomer de waterkwaliteit.

Vandaag neemt ecoloog Sven Teurlincx zo’n dertig burgerwetenschappers in spe mee naar de Singel in Utrecht voor een training. Het heeft iets weg van een schoolklasuitje. De groep op een houten vlonder aan de kade is uitgerust met schepnetten, touwen, harken en emmers.

Onder hen Hans Donkhorst. Hij woont met zijn gezin in het waterrijke Leidsche Rijn („Mijn kinderen gaan vaak kanoën, maar als ze erin springen, moeten ze thuis gelijk onder de douche”). Guus Löhlefink studeerde af als biochemicus maar ging daarna het bedrijfsleven in („In de jaren tachtig had niemand behoefte aan natuurwetenschappers”). En Jitske Hallema, natuurjuf op verschillende Amsterdamse basisscholen („Ik wil alle kinderen graag een fijne wereld doorgeven”).

Secuur wordt een schepnetje langs de betonnen waterrand gehaald. De vangst wordt in de witte bak gedeponeerd. Teurlincx hurkt ernaast en een tiental burgerwetenschappers verzamelen zich om hem heen. Hij is blij verrast dat hij een klein waterplantje vindt, de kleine egelskop. Hij houdt het omhoog. Het slappe plantje valt levenloos langs zijn duim omlaag. „Hiermee gaan we de oorlog niet winnen.”

Hier beweegt iets, zegt iemand hoopvol, wijzend naar de bak. Snel wordt de ‘zoekkaart waterdieren’ erbij gehaald. Een vlokreeftje, een muggenlarve en een paar schaatsenrijders worden geïdentificeerd. Juist soorten die kunnen overleven in water van slechte kwaliteit. De muggenlarve is rood. Dat is een noodsignaal: de larves verkleuren alleen bij weinig zuurstof.

De 79-jarige Rudolf van Hengel kijkt met een zweem van teleurstelling naar de plastic bak. Hij heeft de waterkwaliteit achteruit zien gaan. Twintig jaar geleden bezocht hij met zijn zoon allerlei sloten in de omgeving van Bilthoven voor het aquarium dat ze samen aanlegden, nu zijn die sloten vervuild en vol met algen. „Bovendien is het waterpeil sinds mijn jeugd meters gedaald”, zegt Van Hengel. Hij heeft een strohoed op en draagt sokken in zijn bruine sandalen. „Waar vroeger bij de Soesterduinen moerasjes waren, is het nu kurkdroog.”

Maar waarom is ons water zo vuil? De landbouw blijft een grote vervuiler met het gebruik van diverse bestrijdingsmiddelen. Maar ook bemeste tuintjes, hondenpoep en riooloverstorten zorgen voor een overschot aan voedingsstoffen in het water. Algen en kroos kunnen zo de sloten bedekken en het water vertroebelen, waardoor zonlicht de bodem niet bereikt. Ook pfas, verfresten en plasticafval veroorzaken een onleefbaar klimaat. Ook medicijnresten, die via het riool in het water terechtkomen, verstoren de ecosystemen.

Deze zomer gaan de burgerwetenschappers zelf naar verschillende sloten, riviertjes en beken. Ze meten de waterdiepte, bepalen de waterhelderheid en identificeren waterplanten. Met een bak of emmer scheppen ze water uit de sloot en noteren ze welke waterdieren ze zien. Ook nemen ze met een reageerbuisje een watermonster af, dat naar een lab wordt gestuurd voor een meting op stikstof en fosfor. Alle meetgegevens komen terecht op een online platform. Tot 1 augustus kunnen mensen sloten nomineren, na de zomer publiceert Natuur & Milieu de resultaten.

Boven de grond bij de Singel bruist het: hobbybootjes varen langs, mensen picknicken langs de oever, een paar suppers duwen zich voort met hun peddels. Een scherp contrast met het leven onder water. Teurlincx schetst een beeld: op de bodem is het donker. Er is weinig structuurvariatie: geen riet waar jonge vissen kunnen schuilen, geen diepteverschil in het water voor verschillende vegetatie. Er roesten een paar fietswrakken. De Amerikaanse rivierkreeft – een ongewenste exoot – schuifelt langs en knipt de zeldzame waterplanten weg.

„Stel, je bent een plantje en je komt net op, voor je het weet ben je weer weg als er een bootschroef voorbijkomt.” De ecoloog vergelijkt het onderwaterleven met een flatgebouw. „Alle woningen zijn kaal opgeleverd en de IKEA is dicht. Kan je er leven? Ja, want er is stroom, water en een toilet. Maar het is geen prettig leven.”

Volgens Teurlincx ligt er in Nederland veel druk op kleine wateren, zoals de Singel: het moet zowel de bron van ons drinkwater zijn, een plek bieden voor biodiversiteit én eindeloze recreatiefuncties vervullen.

Karen Eilers is een van de initiatiefnemers van ‘Vang de Watermonsters’ en programmaleider bij Natuur & Milieu. „De enige trend die ik de afgelopen vier jaar heb kunnen zien, is dat het slecht blijft”, zegt Eilers aan de telefoon. Ze is er zeker van: op dit tempo voldoen we in 2027 nog steeds niet aan de richtlijnen. Een vergelijking met de stikstofcrisis is daarom volgens haar niet vergezocht. „Het is geen vrees meer, maar iets waar we rekening mee moeten gaan houden.”

Eilers moet denken aan ‘De biologie van de sloot’, een oude schoolplaat. De tekening schetst een rijk boven-en onderwaterleven in pastelgroene tinten. Een kikker houdt zich schuil tussen de rijke vegetatie langs de oever. Een salamander neemt een duik in het heldere water. Mensen vinden deze plaat ouderwets, zegt Eilers, omdat ze zo’n sloot niet meer herkennen. „Maar dit is hoe onze sloten er weer uit moeten zien.”

Dit artikel verscheen op 26 juli 2022 in het NRC.