Beleid voor circulariteit als sleutel voor een succesvolle energietransitie
De overgang van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energie is essentieel voor het aanpakken van klimaatverandering en het waarborgen van een leefbare toekomst. Deze energietransitie zal de komende decennia echter leiden tot een sterk toenemende vraag naar kritieke metalen wat gepaard gaat met risico’s op schade bij de winning en daarnaast toekomstige schaarste aan metalen. Een tot dusver onderbelichte, maar essentiële voorwaarde om deze risico’s te minimaliseren, een succesvolle en betaalbare energietransitie te realiseren, autonomie te versterken en de Nederlandse economie stabiel te houden, is het toepassen van circulaire principes bij het realiseren van de energietransitie. In een circulaire economie hebben we fors minder kritieke metalen nodig en gaan we radicaal zuiniger om met deze waardevolle metalen en toepassingen. Aangezien de Nederlandse vraag naar metalen voor een groot deel wordt gestuwd door elektrificatie van personenvervoer en de bouw van windturbines op zee, zijn dit technologieën waar circulaire maatregelen significant bijdragen aan het verminderen van de vraag naar deze schaarse materialen en daarmee de gepaard gaande schade. Dit position paper onderstreept het belang van ambitieus, circulair beleid voor het gebruik van kritieke metalen, met een specifieke focus op elektrisch personenvervoer en de bouw van windturbines.
Het tijdperk van de kritieke metalen
Grondstoffen vormen de bouwstenen voor alles wat we produceren en consumeren, van voedsel tot kleding, van elektronica tot gebouwen en staan daarmee aan de basis van onze economie en samenleving. Eén belangrijke categorie daarbinnen zijn ”kritieke metalen”. Dit zijn metalen waarvan de beschikbaarheid onzeker is, maar die een essentiële rol spelen in onze moderne samenleving vanwege hun unieke eigenschappen die onmisbaar zijn voor veel technologische toepassingen en producten. Zo worden kritieke metalen gebruikt voor alle elektronica, zoals smartphones en laptops, voor medische apparatuur en voor defensiematerieel. Maar kritieke metalen zijn ook onmisbaar voor duurzame energietechnologieën zoals windturbines, zonnepanelen en batterijen voor elektrische auto’s. Om verdere opwarming van de aarde tegen te gaan, zullen we binnen een kort tijdsbestek fossiele brandstoffen als aardgas, olie en kolen gaan afbouwen en de technologieën en producten die nodig zijn voor het opwekken van hernieuwbare energie opbouwen. De overgang van fossiele energiebronnen naar hernieuwbare energie betekent dus ook een verschuiving in mijnbouw van de winning van aardgas, olie en kolen naar de winning van metalen .
Aandacht voor schade en schaarste
In essentie is deze overgang goed nieuws: we gaan namelijk duurzaam om met deze metalen door ze voor langere tijd vast te leggen in producten voor energieopwekking en opslag, zoals zonnepanelen, windmolens en batterijen voor elektrische auto’s. Dit in tegenstelling tot fossiele brandstoffen, waarbij een continue delving nodig is aangezien ze verbrand worden voor energie, met de daarmee gepaard gaande uitstoot van broeikasgassen. Op de langere termijn zal deze overstap naar hernieuwbare energie dus leiden tot een vermindering van de benodigde wereldwijde mijnbouw, omdat mijnbouw naar kolen, olie en gas afgebouwd . In de komende decennia zal echter een aanzienlijke toename van nieuwe mijnbouw voor de winning van metalen te verwachten zijn , aangezien de hoeveelheden kritieke metalen die nodig zijn voor dit nieuwe energiesysteem realistisch aandeel het huidige aanbod met factoren zal overtreffen. Hier ontstaat een dilemma, aangezien net zoals bij de mijnbouw voor fossiele brandstoffen, mijnbouw naar metalen gepaard gaat met risico’s op schade en schaarste.
Mijnbouw heeft per definitie een negatieve impact op de lokale omgeving van de mijn, zowel op het milieu als op de lokale bevolking. Zo leidt de huidige winning van fossiele brandstoffen tot grootschalige verstoring van ecosystemen, zoals ontbossing, verontreiniging van leefomgevingen en mensenrechtenschendingen. Bij de winning van metalen bestaan dezelfde soort risico’s op schade. Zo leidt de winning van lithium op verschillende plaatsen in Zuid-Amerika nu al tot watervervuiling en zet de drinkwatervoorziening onder druk . Deze risico’s zullen toenemen door de verwachte opschaling van de benodigde mijnbouw naar metalen in nieuwe gebieden. Het is belangrijk te voorkomen dat we dezelfde fouten maken als in onze zoektocht naar fossiele brandstoffen, waarbij de focus op zo veel mogelijk en goedkope winning resulteerde in te weinig aandacht voor mens en milieu, met desastreuze klimaatverandering en mensenrechtenschendingen tot gevolg. Hoewel risico’s nooit volledig uit te sluiten zijn, is het belangrijk om juist ook deze milieueffecten in beschouwing te nemen en zoveel mogelijk te beperken. Een belangrijk voordeel is dat op de langere termijn deze schade afneemt, omdat er minder mijnbouw van metalen nodig ten opzichte van fossiele brandstoffen voor onze energievoorziening.
In de tweede plaats is het de vraag of op tijd aan de toenemende vraag naar kritieke metalen kunnen voldoen, aangezien het lastig is om de winning op korte termijn op te schalen. Het openen van een nieuwe mijn duurt relatief lang, kost veel geld, en heeft aanzienlijke negatieve milieu- en sociale gevolgen waar zorgvuldig mee om moet worden gegaan. Dit leidt in de komende decennia tot schaarste aan deze metalen, wat diverse consequenties heeft . Tekorten aan deze metalen kunnen ten eerste leiden tot vertraging van de energietransitie en dus tot snellere opwarming van de aarde. Ten tweede zorgt schaarste voor onzekerheid in de toeleveringsketen, wat resulteert in duurdere producten en dat producten mogelijk tijdelijk niet beschikbaar zijn.
Dit raakt niet alleen de energietransitie, maar ook andere sectoren en ontwikkelingen zoals digitalisering, aangezien kritieke metalen ook hiervoor onmisbaar zijn. Hierdoor worden niet alleen windmolens en elektrische auto’s duurder, maar ook andere producten zoals medische apparatuur en defensiematerieel. Schaarste aan metalen kan zo dus potentieel ontwrichtende gevolgen hebben voor de sectoren die van deze metalen afhankelijk zijn. Dit bleek bijvoorbeeld uit de chiptekorten bij ASML, die grote impact hadden op de auto-industrie en smartphonemarkt . Ten slotte zal schaarste leiden tot grotere geopolitieke afhankelijkheden en spanningen, omdat Nederland voor de winning, verwerking en productie van metalen en toepassingen vrijwel volledig afhankelijk is van een paar landen buiten de EU , waaronder China, Congo, Chili en Australië.
Zuinig omgaan met waardevolle metalen
De sleutel tot het zoveel mogelijk voorkomen bovengenoemde schade en schaarste is het zo inrichten van onze economie dat we fors minder kritieke metalen nodig hebben en radicaal zuiniger omgaan met deze waardevolle metalen en toepassingen. Alleen zo kunnen we de snelheid en betaalbaarheid van de noodzakelijke transities garanderen, zonder dat dit leidt tot onaanvaardbare milieuschade. Het centraal stellen van minder en langer gebruik van grondstoffen en producten in beleid conform de uitgangspunten van een circulaire economie is ook noodzakelijk om onze economie minder afhankelijk te maken van andere landen voor de winning en verwerking van nieuwe kritieke metalen. Dit helpt geopolitieke spanningen en de impact op de leefomgeving, biodiversiteit en het klimaat te verminderen. Daarnaast biedt het kansen om het toekomstig verdienvermogen en de concurrentiepositie van de Nederlandse industrie te versterken. Als we met eigen industrie deze metalen kunnen hergebruiken of de producten langer kunnen laten meegaan leidt dit tot toekomstbestendige economische bedrijvigheid. Minder en langer gebruik maken van metalen komt echter nauwelijks terug in het beleid omtrent de energietransitie . Hoewel sinds een aantal jaren de omschakeling naar een circulaire economie op de politieke agenda staat, is het huidige grondstoffenbeleid volstrekt onvoldoende om de enorme stijging in de vraag naar kritieke metalen en de risico’s die daarmee gepaard gaan tegen te gaan. Het beperken van de vraag naar kritieke metalen door circulaire oplossingen is echter een randvoorwaarde voor een succesvolle, haalbare en betaalbare energietransitie en een stabiele economie.
Verantwoorde winning
Naast het zuiniger omgaan met metalen, is het van belang dat Nederland én Europa verantwoordelijkheid nemen om sociale en milieurisico’s in de grondstoffenketens van kritieke metalen aan te pakken. Dit kan door internationaal bindende eisen te stellen aan de winning en verwerking van de metalen die ingekocht worden en door de ontwikkeling van verantwoorde Europese mijnbouw en verwerking. De Initiative for Responsible Mining Assurance (IRMA)-standaard kan dienen als basis voor deze eisen. Deze standaard biedt een uitgebreide benadering van verantwoorde mijnbouw, waarbij zowel aandacht wordt besteed aan (inheemse) gemeenschappen, werknemers als de bescherming van natuurlijke hulpbronnen .
"Een cruciaal onderdeel van verantwoorde mijnbouw zou de aanwijzing van "no-go zones" moet zijn. Dit zijn gebieden met unieke kenmerken, zoals de aanwezigheid van bedreigde dier- of plantensoorten, waar mijnbouw strikt verboden is. Op deze manier voorkomen we dat de noodzakelijke snelle opschaling niet gepaard gaat met een grote negatieve impact op mens en milieu, zoals bij de winning van fossiele brandstoffen."
Kansen voor elektrisch rijden en windenergie
Twee technologieën waar de risico’s op schaarste van metalen en schade door mijnbouwactiviteiten groot zijn, maar waar tegelijkertijd ook een groot onbenut potentieel ligt om het tij te keren zijn de elektrificatie van personenvervoer en de bouw van windturbines. Hoewel elektrificatie van het personenvervoer essentieel is voor CO₂-reductie , zal dit binnen een duurzaam energiesysteem voor de grootste vraag naar kritieke metalen zorgen (zie tabel 1). De Nederlandse vraag naar bijvoorbeeld lithium, dat gebruikt wordt voor de batterijen in elektrische auto’s, kan bij ongewijzigd beleid in de toekomst meer dan 10% van het huidige wereldwijde aanbod bedragen. Dit terwijl Nederland slechts 0,2% van de wereldbevolking uitmaakt. Omdat landen wereldwijd ook overstappen op hernieuwbare energie en elektrische voertuigen, is het grootschalig importeren van lithium niet realistisch noch rechtvaardig en is het belangrijk om de Nederlandse vraag naar dit metaal te verlagen met circulaire oplossingen en de bereikbaarheid voor mensen zonder auto te verbeteren .
Daarnaast ligt er in Nederland een grote opgave voor de bouw van windturbines op zee als drijvende kracht achter de energietransitie, dankzij de gunstige ligging van Nederland en de Noordzee . Deze ontwikkeling zal zorgen voor veruit de grootste hoeveelheid in gewicht van de toekomstige metaalvraag, aangezien sommige metalen, zoals ijzer en staal, die hierbij gebruikt worden erg zwaar zijn . De groei van het aantal windturbines zal tevens leiden tot een grote materiaalvraag naar kritieke metalen . In veel windmolens wordt bijvoorbeeld neodymium gebruikt, dat ook nodig is voor elektromotoren van elektrische auto’s. De Nederlandse vraag zal naar 12-15% van de huidige wereldwijde jaarproductie stijgen in de periode tussen 2040-2050 , wat Nederland niet allemaal kan importeren en waarom het belangrijk is zuiniger om te gaan met dit metaal.
Elektrisch vervoer en windenergie kennen tevens enkele onderlinge afhankelijkheden. Zo zal de energie opgewekt door windturbines onder andere gebruikt worden om elektrisch te kunnen rijden. Wanneer het aanbod hernieuwbare energie niet kan voldoen aan een toenemende vraag naar elektriciteit (vanuit o.a. elektrisch vervoer), levert dit grote problemen op. Zoals daarnaast in onderstaande tabel te zien, worden sommige kritieke metalen zowel gebruikt in elektrische auto’s als in windturbines. Wanneer we deze twee technologieën binnen de mobiliteits- en energiesectoren vergelijken, zien we dat de toekomstige vraag naar bijvoorbeeld nikkel, lithium, kobalt, praseodymium en dysprosium vooral wordt gedreven door elektrisch vervoer, terwijl de vraag naar neodymium vooral voortkomt uit de bouw van windturbines .
Maatregelen voor minder afhankelijkheid van kritieke metalen
Om klimaatdoelen te behalen en de strategische onafhankelijkheid van Nederland te waarborgen, is het belangrijk dat we de energie-, mobiliteit- en de grondstoffentransitie tegelijkertijd en in samenhang aanpakken. We zijn nu de economie van de toekomst aan het opbouwen en kunnen dat maar één keer goed doen. Dat betekent dat we slim moeten nadenken over hoe we onze economie willen inrichten zodat we minder energie en grondstoffen nodig hebben, dat we ervoor zorgen dat we producten met kritieke metalen zo lang mogelijk gebruiken en dat deze na de levensduur ook weer ingezet kunnen worden als grondstoffen voor technologieën voor hernieuwbare energie. Natuur & Milieu pleit voor de volgende circulaire oplossingen om de benodigde vraag naar kritieke metalen voor elektrisch personenvervoer en windturbines te verlagen en daarmee te zorgen voor een tijdige, haalbare en betaalbare energietransitie en toekomstbestendige economie:
- Stimuleer productbesparing (rethink/refuse)
Productbesparing houdt in dat er minder producten worden gebruikt en dat producten vaker worden gedeeld of gehuurd. Elke vorm van energie die niet hoeft te worden opgewekt en alle producten die niet geproduceerd hoeven worden, resulteren per definitie in minder vraag naar kritieke metalen. Zo kan de vraag naar metalen voor elektrisch vervoer aanzienlijk worden gereduceerd door te zorgen dat er minder auto’s nodig zijn om in onze mobiliteitsbehoefte te voorzien. Dit kan door alternatief vervoer aantrekkelijk te maken en steden efficiënt in te richten, zodat wonen, werken en voorzieningen dicht bij elkaar liggen. Daarnaast is het belangrijk zo zuinig mogelijk om te gaan met energie, zodat er minder windturbines nodig zijn. Dit kan door keuzes te maken welke industrie en energie-intensieve activiteiten (zoals glastuinbouw) in Nederland te behouden en in te zetten op energiebesparing en energie-efficiëntie. - Zet in op materiaalefficiëntie (reduce)
Door het stimuleren van technologieën met minder kritieke metalen zijn er minder grondstoffen nodig. Voor elektrisch vervoer zit er vooral veel potentie in het stimuleren van kleinere, betaalbare modellen, met een lichtere accu waar een kleinere hoeveelheid kritieke metalen voor nodig zijn. Het gemiddelde gewicht van auto’s neemt de afgelopen jaren flink toe, grotendeels veroorzaakt door de populariteit van grotere en zwaardere modellen, zoals SUV’s . Meer dan de helft van de nieuw geregistreerde auto’s is inmiddels een SUV en er zijn nog maar weinig kleinere elektrische modellen op de markt. Stimuleren van lichtere elektrische modellen kan door financiële maatregelen en sturing bij aanbestedingen. Waar bij elektrisch vervoer dus vooral lichtere auto’s moeten worden gestimuleerd, ligt de oplossing voor windturbines meer in het stimuleren van alternatieve windmolenontwerpen die minder materiaal nodig hebben en het gebruik van andere materialen. Hiervoor is meer onderzoek nodig en investeringen om potentiële technieken op grote schaal beschikbaar te maken . - Zorg dat producten langer meegaan (reuse & repair)
Door de levensduur van elektrische auto’s en windturbines te verlengen, zijn er minder nieuwe producten en dus metalen nodig. Hierbij gaat het onder meer om het stimuleren van initiatieven voor hergebruik en reparatie. Voor elektrisch vervoer betekent dit het stimuleren van onderzoek naar de obstakels van reparatie en hergebruik. Voor windturbines zijn onderzoek naar standaardisatie, verlenging van de vergunningsduur, meer onderzoek naar reparatie en hergebruik en het verplichten van onderdelenvervanging belangrijk. - Zorg dat grondstoffen opnieuw gebruikt kunnen worden in producten (recycle)
In tegenstelling tot fossiele brandstoffen worden metalen niet verbrand, maar langdurig vastgelegd in producten. Na gebruik ontstaat een “urban mine” van waardevolle metalen, zoals koper en aluminium, die goed recyclebaar zijn en opnieuw gebruikt kunnen worden in producten.24. Het gebruik van gerecyclede metalen bespaart energie en verminder milieuschade omdat er minder mijnbouw voor primaire grondstoffen nodig is. Er ligt voor onze energiebehoefte van de toekomst dus een groot potentieel in goede recycling, maar hiervoor is een duidelijke visie en strategie nodig van de Nederlandse overheid. Recycling van auto-batterijen en windturbines kan gestimuleerd worden door het stellen van normen voor recycling en het toepassen van gerecycled materiaal in deze producten, het stimuleren van onderzoek naar het terugwinnen van metalen en de recycling industrie in Nederland en Europa te stimuleren. Hoewel Europa momenteel afhankelijk is van externe recycling voor kritieke metalen, biedt het opbouwen van capaciteit kansen om deze waardevolle metalen lokaal terug te winnen en duurzamere technologieën te benutten, wat helpt om de afhankelijkheid van nieuwe grondstoffen te verkleinen.
In onderstaande tabel zijn deze circulaire oplossingen overzichtelijk weergeven. Tevens is een uitgebreidere lijst met beleidsaanbevelingen en een toelichting op de aanbevelingen te vinden in bijlage 1 en 2.
